रसाभासः

रसाभासः

@डा. श्रीनिवासमूर्तिः

अतिथ्युपन्यासकः , साहित्यविभागः

‘असत् सदिव’ इत्याभासशब्दार्थः । अद्वैतसिधान्तानुसारं दृश्यमानमिदं चराचरजगत्सर्वम्  असदेव । एतन्मिय्था इति वेदान्तिभिः बोधिता अपि वयं जगदिदं सत्यं शाश्वतमियेव मत्वा संसारे डोलायमानाः स्मः । यावल्लभ्यते तावत सुखमनुभवामः । अनिवार्यतया दुःखमपि अनुभावमः । प्रत्यक्षानुभूतम् एतत् सुखदुःद्वयं मिथ्येति, असदिति बोध्यते चेदपि ओमिति नाङ्कीकुर्मः । भ्रमस्यास्य कारणम् अस्माकं प्रत्यक्षानुभवः । अनेनैव आभासं सत्यत्‌वेन स्वीकुर्मः ।

काव्येष्वपि रसविषयिक  एतादृश आभासो  भवति । अभासोऽयं सर्वरसेषु भवितुमर्हति । किन्तु साहित्य शास्त्रग्रन्थेषु सर्वेबु रसाभसः श्रृङ्गारपरतयैव विवृणुतः ।

अन्योन्यानुरागरहिरतौ स्त्रीपुरूषौ आलम्बनत्वेन स्वीकृत्य लिखितेन काव्येन जायमानानन्दः श्रृङ्गारस्य आभासादेव न तु रसात् । तत्र एकत्रैवनुराग इत्युच्यते । द्वितीयः आभासः – म्लेच्छालम्बनान्वितः श्रृङ्गारः । म्लेच्छगत इत्युच्यते । पशुपक्ष्याद्यालंबनान्वितः श्रृङ्गाराभासः तिर्यग्गत इत्युच्यते ।

एकत्रैवानुरागाभासे – इव, म्लेच्छ – तिर्यग्गताभासयोरपि काव्यपठनवेलायां त्वभ्यमानानन्दः श्रृङ्गाराभास एवेति , न तु ‌रसः इति सिद्धान्तः कृतः। अर्थात् यद्यपि तत्र रसस्थितिः नास्ति तथापि अस्तीतिवत् काव्ये भासात्  तदाभास एव रसत्वेन अनुभूयत इति तात्पर्यम् ।

        आभासनाम्ना अतिरस्कृत्य शास्त्रेणास्मै रससमानस्थानमेव प्रदत्तम् । अर्नोचित्यात् रसभङ्गापेक्षया अप्रवृत्तोऽपि प्रवर्तमान इव आनन्दप्रदो रसः श्रेष्ठतरः । अतः रसभङ्गमिव रसाभासं तुच्छत्वेन निराकर्तुं न शक्यते  । एकत्रैवानुरागे स्त्रीपुरूषरूपोभयालम्बनयोः एकस्मिन् आलम्बने एव प्रीतिः भवति । द्वितीयालम्बने तद्विपरीतवैमुख्य रूपविरोधभावः भवति । साधारणतया उभयानिष्ठा प्रीतिरेव सामाजेकेवु रतिनामकं स्थायिभावं व्यकीकृत्य चरमदशायां श्रृङ्गाररसरूपानन्दं दातुं प्रभवति । यद्यपि एकनिष्ठा प्रीतिः श्रृङ्गाररूपेणानन्दं प्रदातुं न पारयति तथापि स्थायिनं अंकुरितं कर्तुं समर्थैव भवति । कविः तादृशम्  असंपूर्णम् आलम्बनं स्वीकृत्य, तद्दवारा स्थायिनः सहजशक्त्यपेक्षया अधिकशक्तिमापाद्य स्थायिनं प्रदीपयति । तस्मात् एतत् आभासो वा रसो वा इति परीक्षाम् अकृत्वैव सामजिकः आनन्दमनुभवति  । एतदाभासं रसत्वेनैव प्रकाशयितुं कवेरसाधारणी प्रतिभा भवेत् ।

        सिद्‍धिं प्राप्तुमवकाशरहितस्य रसस्य काव्ये अङ्गित्वेन प्रतिपादनं न सामञ्जस्यं भजत इति हेतोः यदा एतादृशं  एकत्रैवानुरागात्मिका कथा रचनीया भवति तदा महाकवयः एतदाभासरसं अङ्गं कृत्वा, द्वितीयालम्बनगतभावं अङ्गिरसस्य स्थायिनं कृत्वा तस्य जयं प्रदर्शयन्ति  । प्रबलं तद्विरोधभावं प्रतिद्यटयितुं रसाभासस्य कारणभूतः प्रथमभावः  अत्युत्कटं विजृम्भणं प्राप्य सामाजिकेषु – अतिमात्राह्लादं जनयति । स एव रसत्वेनास्वाद्यते । प्रतिद्यटनरहिते स्थले उत्कटविश्रृंभणमेव न भवति । तद्विजृंभणमेव पराकष्ठां प्राप्तः रसपरिपोषः । तद्रसपरिपोष एव आभासरूपोऽनन्दजनकःकाव्यांशः ।

        द्वितीयः म्लेच्छगतः । अत्र म्लेच्छशब्द अनागरकः, पामर इत्यर्थे ग्राह्यः । अनागरकत्वं पामरत्वञ्च कुलानुसारं, मतानुसारञ्च नागच्छतः । अतः अत्र म्लेच्छशब्दार्थः भरतोक्ताः नीयप्रकृतय इति । तादृशानां चित्तगतकामोद्रिक्तता तत्क्षणशरीरिकप्रृप्तिमेवाभिलषति ; निर्वेदादि व्यभिचारिभावोत्पत्तिपर्यन्तं, भावतीव्रतया जयमान सात्त्विकभावोत्पत्तिपर्यतञ्च आवश्यकं निग्रहं प्रदर्शयितुं न शक्नोति । तादृशनीचपात्राणि स्वीकृत्य कविः रसपरिपोषणं कर्तुं न शक्नोति । तथापि यावत्पर्यन्तं वर्ण्यते तावत्पर्यन्तं तेषां कामोद्रेक एव आनददायकः भवति ।

तिर्यग्गतोऽपि श्रृङ्गार आभासत्वेनैव गृह्यते । तत्र कारणं तिर्यञ्चोऽपि म्लेच्छपात्राणीव नीचप्रकृतय एवेति नास्ति । तिर्यक्षु उत्तमप्रकृतयः जीविनः न सन्तीति कथं वक्तुं शक्यते ?! तेषां भाषणशक्तिः नास्तीत्यतः, तेषां वाक्यैः – अस्मासु व्यक्तीभवनीय रसभावस्फुरणस्य, तत्परिपोषणस्य च अवकाशः न भवतीति हेतोः तिर्यञ्चः – आलम्बनत्वेन नोपादेया इति शास्त्रकारैः  चिन्तितं स्यात् ।

        तिरश्चः पुरस्कृत्य रसभावप्रधानानि काव्यानि लेखितुं न शक्यते । तथापि काव्यवर्णनेषु तेषां प्रवेशावकाशः यदा लश्यते तदा तेषां चेष्टाः वर्णयित्वा उद्दीपनविभावस्य पोषकत्वं कल्प्यते  । तेषां चेष्टावर्णनं नितरां मनोहरं भवति । तत्र आभासः वा रसो वा – इति तर्कं विना परमानन्दः जायते । कालिदासस्य कुमारसम्भवे स्थाणुवने अकालमधुविजृंभणवर्णनसन्दर्भे तिर्यञ्च उपकारका अभवन् इत्यत्र सर्वेषामालङ्कारिकाणामङ्गीकारः दृश्यत एव ।

        तिर्यग्गताः केचन भावाः मानवहृदयभावा इव परिपुष्टिं प्राप्य आनन्दप्रदा भवन्तीति भावनया केचन कवयः तिरश्चामपि वाकच्छक्तिं प्रकल्प्य, तैः भाषयित्वा, भावप्रपञ्चे सर्वेऽपि प्राणिनः समाना एवेति तात्त्विकसत्यम् उपादिशन् । चेष्टावर्णने पशुपक्ष्यादयः पशुपक्ष्यादिरूपेणैव दृश्यन्ते । मानवभाषापादनेन तिर्यञ्चः न केवलं मानवसदृशत्वेन दिव्यत्वेनापि च विभान्ति । पञ्चतन्त्रागतानि, गोव्याघ्रसंवादगतानि च पात्राणि-अत्र समीचीनोदाहरणानि । गोव्याघ्रसंवादे गोः वचनेषु धीरत्वं, पुत्रवात्सल्यञ्च गोगततिर्यग्भावनां नाशयित्वा, सर्वप्राणिसाधारणीं मातृमूर्तिभावनाम् अस्मासु जनयति । एतादृशस्थलेषु तिर्यग्गतभावोऽपि रसत्वेन-आनन्दं जनयति ।

        यद्यपि प्रीतिः – उभयालम्बननिष्ठा भवति तथापि आलम्बनम् अनुचितं चेत् तत्र जायामानः – आनन्दः रसाभास एव न तु रसः – इति केषाञ्चन- आलङ्कारिकाणामभिप्रायः । परकीयासंयोगादिषु- अनुचितालम्बनत्वम् उभयनिष्ठं भवतीति सूचितम् ।

        अत्र विचारणेन ज्ञायते यत् तत्र रसः नास्तीति न-इति । उचितालम्बनपुरस्कृतात् श्रृङ्गारादपि-अधिकतया-उत्कटरस एवास्ति । किन्तु तद्रसस्फुरणम् आलम्बनसंस्मरणमनुसरति चेत् तत् काव्यं न केवलं जुगुप्सात्मकम् अश्लीलमपि च भवति । अतः तादृशकाव्यैः पाठकेषु जायमाना जुगुव्सा एव आभास इति तत्तदालङ्कारिकाणां तात्पर्यं स्यात्, न तु-असत् सदिव-इति ।

*****