पूर्वमीमांसायामीश्वरः

पूर्वमीमांसायामीश्वरः

@आचार्यः सुब्राय वि. भट्टः

मीमांसाविभागाध्यक्षः

“धर्मेण पापमपनुदति, धर्मे सर्वं प्रतिष्ठितम्”, इत्यादिवेदवाक्यैः धर्मस्य पापनाशकत्वं जगदुत्पत्तिस्थितिकारणत्वं च प्रतिपादितम् । तादृश धर्मविवेचनार्थं प्रवृत्तमिदं “मीमांसाशास्त्रम्” | मीमांसासूत्रकारः भगवान् जैमिनिरपि पूर्वमीमांसाशास्त्रारम्भे “अथातो धर्मजिज्ञासा” इत्यनेन धर्मजिज्ञासां प्रतिज्ञाय द्वितीयेन सूत्रेण धर्मलक्षणमाह – “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः” इति । एवञ्च वेदबोधितश्रेयस्साधनताको धर्मः इति धर्मलक्षणं परिष्कृत्य तल्लक्ष्यत्वेन यागादिरेव धर्मः इत्याह ।

बहूनां क्वचित् चिन्तनं भवति मीमांसकाः ईश्वरं नाङ्गीकुर्वन्ति । इमे भगवद्द्विद्वेषिणः इति । स चाभिप्रायः न प्रामाणिकः । यतो हि – ईश्वरोऽपि कश्चन देवताविशेषः इत्यत्र न कस्यापि विप्रतिपत्तिः । किन्तु मीमांसाशास्त्रे ईश्वरस्य ईश्वरत्वेन वा जगत्कर्तृत्वेन वा करचरणादिविशिष्टशरीरित्वेन वा अङ्गीकारः नोपलभ्यते । अथवा अन्यैः अनुमानप्रमाणादिना यः ईश्वरः अङ्गीकृतः तादृशः नाङ्गीकृतः। स च सर्वज्ञः सर्वशक्तः स एव जगतः कर्ता इत्यादिविषये विप्रतिपत्तिरस्ति ।

मानमेयोदये – अनुमानप्रमाणसिद्धः ईश्वरः निराकृतः । “ नापि ईश्वरारब्धं जगत्,वेदव्यतिरेकेण ईश्वरसद्भावे प्रमाणाभावात् । अस्तु वेदादेव ईश्वरसिद्धिरिति चेन्न, वेदानामपि ईश्वरकर्तृकत्वं साधयतां वेदप्रामण्यादीश्वरसिद्धिः ईश्वरप्रमाण्याच्च वेदसिद्धिः इति अन्योन्याश्रयचक्रकयोः प्रसङ्गात् ” इत्युक्तम् । एवमत्र अनुमानप्रमाणासिद्धमीश्वरं निराचक्रुः । अनन्तरञ्च – इत्थं निरस्ते परमते स्वपक्षस्थापनार्थमनुमानमुच्यते – क्षित्यादयः कर्तृशून्याः शरीरिजन्यत्वाभावात्, आत्मवत् ” इत्यादिना स्वपक्षे प्रमाणानि प्रतिपादितानि ।

“अपि च सिद्धेऽपीश्वरे कर्तरि कथं भवन्मते सकलकालदेशेषु तुल्यतया प्रवृत्तयोर्विद्वेषादिकारणरहितयोरीश्वरेच्छाप्रयत्नयोः कदाचित्कार्योत्पत्तिविघटनहेतुतया तत्कारणानां परस्परोपसर्पणहेतुत्वम् ? तत्तद्भोगाधिकृततत्तच्चेतनगत तत्तददृष्टपरिपाकवशादिति चेत्, तर्हि तेनैव कारणानां परस्परोपसर्पणादिसिद्धेः किमीश्वरपरिकल्पनाव्यसनेनेति सिद्धस्तार्किकेश्वरनिरासः । वैदिकेश्वरः परमकारुणिकः पुनरस्माकमनुगुण एव” इत्युपसंह्रतम् । अत्र तु वैदिकेश्वरः परमकारुणिकः इति कथितेऽपि सः कः इति न निर्दिष्टः । किन्तु तत्तद्भोगाधिकृततत्तच्चेतनगततत्तददृश्टपरिपाकवशात् कारणानां परस्परोपसर्पणादिसिद्धेः” इति कथनेन यागादिकर्मजन्य तत्तदात्मनिष्ठ अपूर्वस्यैव फलजनकत्वमथवा कार्यजनकत्वमिति गम्यते ।

तेन इश्वरस्य फलजनकत्वं वा जगत्कर्तृकत्वं वा असिद्धं भवति । कर्मणामेव फलजनकत्वम् । तत्र अङ्गत्वमस्त्येव । देवतायाः कर्मशेषत्वात् ।

एवमेव सर्वज्ञवादोऽपि मीमांसकानां न सम्मतः । श्लोकवार्तिके सर्वज्ञनिराकरणम् एवं दृश्यते । “अशक्यं हि तत् पुरुषेण ज्ञातुमृते वचनात्” इत्यस्य भाष्यवाक्यस्य विवरणावसरे अयमंशः विमृष्टः ।

“यदि षड्भिः प्रमाणैः स्यात् सर्वज्ञः केन वार्यते” ।

यो हि षड्भिःप्रमाणैः सर्वं जानाति सः धर्माधर्मावपि वेदेन जानन् न चोदनैवेत्यवधारणं विरुणद्धीति न निराकर्तव्य इति । यस्तु एकेनैव सर्वं जानातीति कैश्चित्कल्पितः सोऽति तुच्छत्वादेव न निराकार्यः इत्याह

“एकेन तु प्रमाणेन सर्वज्ञो येन कल्प्यते ।

नूनं स चक्षुषा सर्वान् रसादीन् प्रतिपद्यते ” ॥ इति

यो हि एवं विधं सर्वज्ञं कल्पयति स स्वयं तावच्चक्षुषा रसादीन् जानाति । इतरथा कथं स्वभाव नियमं जानन् अविषये सर्वार्थे प्रत्यक्षस्य अन्यस्य वा प्रवृत्तिमध्यवस्येदिति । ततः -

यज्जातीयैः प्रमाणैस्तु यज्जातीयार्थदर्शनम् ।

भवेदिदानीं लोकस्य तथा कालांतरेऽप्यभूत् ॥ इति

अद्यत्ववदेव कालांतरेऽपि प्रमाणस्वभावो नान्यादृशः इति ।

“सर्वज्ञो दृश्यते तावन्नेदानीमस्मदादिभिः” इति सर्वज्ञनिराकरणं कृतम् ।

यदि आगमेन सर्वज्ञः सिद्ध्यति इति कथ्यते  येनैव आगमेन सर्वज्ञत्वं प्रतिपाद्यं तेन धर्म एव प्रतिपाद्यतां , किमन्तर्गडुना सर्वज्ञेन इति सर्वज्ञनिराकरणम् कृतम् ।

मीमांसकमते - धर्म एव जगदुत्पत्तिस्थित्यादिरूपेण सर्वस्यापि कारणं भवति । “धर्मे सर्वं प्रतिष्ठितम्” इत्यादिश्रुत्या सूचितम् । स च धर्मः मीमांसकमते यागादिरेव । देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागो यागः । तत्र देवतायाः यागस्वरूपनिरूपकत्वेन यागाङ्गत्वम् । तदुक्तं – यागस्य द्वे रूपे – द्रव्यं देवता चेति । एवञ्च ईश्वरस्य देवतारूपत्वेन कर्मशेषत्वं सिध्यति । कर्मणः स्वर्गादिफलजनकत्वम् । कर्मणः क्षणिकत्वात् कथं कालान्तरभावि फलजनकत्वमित्युक्तौ तदन्यथानुपपत्या अवान्तरव्यापारत्वेन अपूर्वं परिकल्प्य निर्वाहः कृतः । कथं तर्हि कर्मणः फलजनकत्वं , जडत्वात् कर्मणः इति चेत् – वचनबलात् अङ्गीक्रियते । यथा – “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत” इत्यादिवेदवाक्यैः यागस्वर्गयोः साध्यसाधनभावः श्रुतः । तेन यागदिकर्मण एव स्वर्गादिफलकारणत्वं गम्यते । “ तृप्त एव एनमिन्द्रः प्रजया पशुभिश्च तर्पयति ” इत्याद्यर्थवादबलात् यगाराधिता देवता फलं  प्रयच्छति । ईश्वर एव कर्माध्यक्षः , फलदाता इति चेत् – अयमर्थवादः ऐन्द्रदधियागसन्निधौ श्रूयमाणः । अर्थवादानां स्वार्थे प्रामण्यं नास्ति । विधेयप्राशस्त्यादिबोधकत्वेन प्रामण्यमिति  निर्णीतम् । अतः इदं प्रमाणभूतं न भवति ।

यदि यागाराधिता देवता अथवा ईश्वरपदवाच्यः शक्तिविशेषः फलदाता इत्यङ्गीकारे कलञ्जभक्षणब्राह्मणहननादौ कर्मणामेव निषेधः श्रूयते । न कलञ्चं भक्षयेत्, ब्राह्मणो न हन्तव्यः इत्यादिना । तत्र तादृश निषिद्धकर्मणामेव नरकजनकत्वं श्रूयते । तत्र च देवतासंबन्धः अङ्तयाऽपि नास्ति । यदि स्वर्गादि इष्टफलदाता ईश्वरः स्यात्, तथैव नरकाद्यनिष्टफलदातृत्वमपि तस्यैव वक्तव्यम् । तच्चानिष्टम् । यागादौ तु शेषतया देवतासम्बन्धः श्रूयते चेदपि निषिद्धे कर्मणि देवतासम्बन्धः नास्त्यैव । साक्षात्कर्मणः एव फलजनकत्वम् । तत्र च श्रुतिवचनमेव प्रमाणम् । स च वैदिकः शब्दः चेतनः एवम् अन्यत्र ईश्वरशब्देन व्यवह्रियमाणेन परमात्मना अधिष्ठितः ।

अयं विचारः भट्टपादैः तन्त्रवार्तिके – ग्रहैकत्वाधिकरणे प्रासङ्गिकरुपेण विमृष्टः । तथाहि - ग्रहं सम्मार्ष्टीत्यत्र  एकत्वं विवक्षितं न वा इति प्रश्ने-कस्य विवक्षा ? पुरुषस्य उत वेदस्य ? इति चेत् वेदस्य इति वक्तव्यम् । शब्दरुपस्य वेदस्य विवक्षा इति कथं सङ्गच्छते इति विचारसन्दर्भे - भट्टपादैः अभिहितम् –

ऋग्वेदादिसमूहेषु क्षेत्रज्ञा ये प्रतिष्ठिताः ।

तेषां वाऽयमभिप्रायः स्याद्विवक्षाऽविवक्षयोः ॥

महाभौतिकदेहस्था यथात्मानः सचेतनाः ।

कञ्चिदर्थं विवक्षन्ति न विवक्षन्ति चापरम् ॥

तेषामन्तर्गतापीच्छा तद्वाक्यार्थविचारिभिः ।

ज्ञायते शब्दशक्त्यैव स्फुरन्तीव बहिः स्थिता ॥

देहभेदप्रकारश्च कर्मशक्तिवशानुगाः ।

प्रकृत्यारम्भवैचित्र्यात् दृश्यन्ते परमात्मनाम् ॥

तथा व्योमशरीरोऽपि परमात्मा श्रुतौ श्रुतः ।

इज्यते वारिणा नित्यं यः खं ब्रह्मेति चोदितः ॥

रूपस्पर्शादयो येऽपि महाभूतगणाः स्थिताः ।

प्रत्येकमात्मनां तेऽपि देहाः संभोगहेतवः ॥

शब्दब्रह्मेति यच्चेदं शास्त्रं वेदारव्यमुच्यते ।

तदप्यधिष्ठितं सर्वमेकेन परमात्मना ॥

तथार्ग्वेदादयो देहाः प्रोक्ता येऽपि पृथक् पृथक् ।

भोग्यत्वेनात्मनां तेऽपि चैतन्यानुगताः सदा ॥

तेषां चान्तर्गतेच्छानां वाक्यार्थप्रतिपादने ।

विवक्षा वाऽविवक्षा वा ज्ञायते शब्दशक्तितः ॥

विधिशक्त्या गृहीतं यत्तत्सर्वं हि विवक्षितम् ।

तथैव तु परित्यक्तं व्याख्येयमविवक्षितम् ॥

शब्दब्रह्मात्मनोप्येवं सर्ववेदानुसारिणः ।

विवक्षा वाऽविवक्षा वा वक्तव्या विधिशक्तितः ॥

अनादिनिधनेऽप्येवं वेदे वेदार्थगोचरे ॥

इत्यादिना ईश्वरस्य अथवा भगवदस्थित्वस्य प्रकारान्तरेणाङ्गीकारः दृश्यते ।

अर्थवादाधिकरणे तु – वार्तिके

“ माभूत्तन्महावाक्यम्” इति आक्षिप्य उक्तं – “सत्यं विनापि तेनेति । यो नाम वेदस्य कर्ता स्यात्स एवं पर्यनुयुज्येत लघुनोपायेन सिद्धे किं महावाक्यमाश्रयसीति । तदभावान्न पर्युनुयोगः”  इत्युक्तम् । तेन ईश्वरकर्तृकः वेदः इति मीमांसकानाम् असम्मत इति सूचितं भवति । नवमाध्याये देवताधिकरणे देवतायाः विग्रहवत्वं निराकृत्य आनुपूर्वीविशिष्टशब्दरूपा देवता इति सिद्धान्तितम् ।

तथा च मीमांसकमते ईश्वरः इति अतिरिक्तः नास्ति । ईश्वरस्थानीयः यज्ञ एव । ईश्वरकार्यकारित्वात् । श्रौतस्मार्तादि अनुष्ठानेऽपि पठ्यते –

“ काण्डद्वयोपपाद्याय कर्मब्रह्मस्वरूपिणे । स्वर्गापवर्गदात्रे च यज्ञेशाय नमो नमः”

इति तेन यज्ञाख्यः ईश्वरः एव सम्मत इति प्रतीयते ।

जडत्वात् कर्मणां कथं फलसाधनत्वमिति न चिन्तनीयम् । परमात्माधिष्टितवेदबोधितत्वात् तत्रापि कश्चन शक्तिविशेषः वर्तते । कर्मजन्येन शक्तिरूपापूर्वेण कालान्तरभावि फलं प्रति यागः कारणं भवतीति वेदप्रामाण्यवशात् अङ्गीकर्तव्यम् । यथा – अनेन औषधपानेन अयं ज्वराख्यरोगविशेषः नश्यति इति आयुर्वेदवचनानुसारेण तस्य औषधपानेन तस्य निर्दिष्टस्य रोगस्य नाशे प्रत्यक्षानुभूते सति तस्मिन् औषधविशेषे कश्चन शक्तिविशेषः वर्तते इति निर्णीयते । तत्र औषधस्य चेतनत्वं वा जडत्वं वा इति विचारो नास्ति । तस्मिन् शक्तिर्नस्ति इति वक्तुं न शक्यते, अनुभवविरोधात् । तद्वत् वेदबोधितकर्मणामपि फलजनकत्वशक्तिः वर्तते इति अङ्गीकर्तव्यम् । ततश्च सृष्टिस्थित्यादि कर्तृत्वेन सकलप्रपञ्चस्य अध्यक्षः ईश्वररूपी यज्ञ एव इति न मीमांसकमते पूर्वापरविरोधः । एवं शब्दमात्रेण भेद इति शास्त्रान्तराविरोधश्च ।