महिमभट्टकाव्यलक्षणम्

                                                                               @डा. कोम्पेल्लि विनयकुमारः                                                                                   संविदध्यापकः, साहित्यविभागः

किं तावत् काव्यमिति विचारचर्चायाम् अनेकानि काव्यलक्षणानि दृष्टिपथम् अवतरन्ति । परमद्यापि नैकमपि लक्षणं निर्दुष्टं सर्वसम्मतं वा ।  चिरं परम्परावाहिनि काव्यसंसारे लोकोत्तरवर्णननिपुणकर्म काव्यम् इति काव्यस्य सामान्यं स्वरूपम् । अलङ्कारशास्त्रग्रन्थेषु स्थितेषु विशेषलक्षणेषु कानिचन लक्षणानि शब्दमात्रगतानि, कानिचन शब्दर्थोभयगतानि सन्ति। तदनु महिमभट्टेन विरचिते व्यक्तिविवेकाख्ये  काव्यालङ्कारे¹  स्थितस्य  काव्यलक्षणस्यापि वर्तते किञ्चिद्वैशिष्ट्यम्। अयं व्यक्तिविवेकालङ्कारशास्त्रग्रन्थः मौलिकैः काव्यशास्त्रीयैः भाषाशास्त्रीयैश्च विचारैः सुसम्पन्नो भवति । ध्वनिप्रभेदानामनुमाने अन्तर्भावप्रकाशनमेव ग्रन्थस्यास्य मुख्यं प्रयोजनमस्तीति ²  एते मौलिकाः विचारा अत्र क्रमबद्धाः नोपलभ्यन्ते । परन्तु ध्वनिलक्षणाक्षेपे शब्दानौचित्यविचारे ध्वनेरनुमानेऽन्तर्भावोपदर्शने च तत्र तत्र इमे विचाराः क्रमरहिताः सन्ति । महिमभट्टस्य काव्यलक्षणविषयका विचाराः व्यक्तिविवेकेऽस्मिन्ग्रन्थे प्रस्तूयन्ते ।

व्यक्तिविवेके प्रथमविमर्शे ध्वनिलक्षणे ‘काव्यविशेषः’ इत्यत्र विशेषशब्दोपादानं व्यर्थमिति प्रतिपादयितुं किं तावत् काव्यम् इति महिमभट्टः कथयति । तद्यथा – कविव्यापारो हि विभावादिसंयोजनात्मा रसाभिव्यक्त्यव्यभिचारी काव्यमुच्यते इति³ । काव्यकौतुके भट्टतौतेनाप्युक्तं भवति तस्य कर्म स्मृतं काव्यम् इति कविशब्दसन्निधानेन चायं व्यापारः न सामान्यः अपि तु विभावादिघटनासु अभाव एव । तेन चायं नियमेन रसापेक्षी एव भवति⁴ । विभावादिसंयोजनत्वेनैव शब्दर्थयोः काव्ये प्राधान्यम् । तेन न केवलेन शब्दार्थसंयोजनेन व्यापारेण कवित्वसिद्धिः परं विभावादिसंयोजनात्मना व्यापारेणैवेति निष्कर्षो जायते । विभावादिसंयोजनस्यापि परमं प्रयोजनम् अव्यभिचारेण रसाभिव्यक्तिः भवति । आनन्दवर्धनाचार्यमतेन तावत् वस्तुमात्रेण अलङ्कारादिना वा ध्वनिना काव्यत्वं कथञ्चित् वक्तुं शक्यते । महिमभट्टमतेन तु रसेन विना काव्यं कदापि न जायते । काव्यस्यात्मनि संज्ञिनि रसादिरूपे न कस्यचिद्विमतिः⁵ इति निःसन्देहं प्रख्यापयता महिभट्टेनैव अलङ्कारशास्त्रस्येतिहासे सर्वप्रथमं रसस्य सर्वाधिकं महत्वं प्रदाय काव्यलक्षणमुक्तम् । एतदेव काव्यलक्षणं महिमभट्टपरवर्तिना विश्वनाथकविराजेन साहित्यदर्पणे भङ्ग्यन्तरेण कथितम् ⁶  ।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां रसस्य काव्यात्मत्वं ग्रन्थे तत्र तत्र स्पष्टतया उपपादितं वर्तते । ध्वनिकारस्यापि एष एव सिद्धान्तः इष्टः स्यादिति महिमभट्टो वदति । तद्यथा – "काव्यमात्रस्य ध्वनिव्यपदेशविषयत्वनेष्टत्वात् तस्य रसात्मकत्वोपगमात् इति। यत् स एवाह –                           

काव्यस्यात्मा स एवार्थस्तथा चादिकवेः पुरा ।                            क्रौञ्चद्वन्द्ववियोगोत्थः शोकः श्लोकत्वमागतः"⁷ ।। इति ।

व्यतिरेकेणापि रसस्य काव्यात्मत्वं महिमभट्टेन बहुत्र निरूपितमस्ति । तत्रैकत्र यथा-  "अत एव  च न गुणालङ्कारसंस्कृतशब्दार्थमात्रशरीरं काव्यम्....... तस्य रसात्मकताभावे मुख्यवृत्त्या काव्यव्यपदेश एव न स्यात् किमुत विशिष्टत्वम्"⁸ इति ।

महिमभट्टेन ध्वनिलक्षणे समुद्भावितानां दोषाणां परिहारानन्तरं निर्दुष्टं यल्लक्षणमुक्तं तदपि काव्यलक्षणमेवास्ति । तद्यथा –       वाच्यस्तदनुमितो वा यत्रार्थोऽर्थान्तरं प्रकाशयति ।                                      सम्बन्धतः कुतश्चित् सा काव्यानुमितिरित्युक्ता⁹ ।।       इति ।

रसाभिव्यक्त्यभिचारी कविव्यापारः काव्यम् इत्युक्तम् । अस्मिन् तावत् लक्षणे रसस्य नामापि न विद्यते । एतत् कथं सङ्गच्छते किं रसेन विनापि काव्यं महिमभट्टस्य सम्मतं वा ?  यदि पूर्वोक्तं लक्षणं सम्पूर्णं चेत् किमर्थमिदं नूतनं लक्षणमुक्तम् ?

        वस्तुतः विचार्यमाणे एतादृशसन्देहानाम् अवसर एव नास्ति । तथाहि लक्षणमिदं महिमभट्टेन ध्वनिलक्षणविचारप्रसङ्गे लिखितं वर्तते । आनन्दवर्धनेन यः ध्वनिसिद्धान्तः आविष्कृतः तस्य अनुमाने अन्तर्भावप्रकाशनमेव व्यक्तिविवेकस्य मुख्यं प्रयोजनं वर्तते । एतदर्थञ्चासौ ध्वनिलक्षणे दश दोषान् उद्भावयति। उद्भावितानाञ्चैतेषां दोषाणां परिहारेण निर्दुष्टं तल्लक्षणमेव अनेन अत्र प्रदर्शितम् ।

महिभट्टमतानुसारेण वेदादिशास्त्रेभ्यः इतिहासपुराणादिभ्यश्च रसात्मकत्वमेव काव्यस्य व्यावर्तको धर्मः इति तदेव काव्यलक्षणमस्ति ।

                प्रयोजनमुखेन चिन्त्यते चेत् काव्यमपि शास्त्रमेव भवतीति महिमभट्टस्य अपूर्वः सिद्धान्तः । वेदादिशास्त्रस्य इतिहासपुराणादेः काव्यमात्रस्य किं बहुना सर्वस्यापि शब्दप्रयोगजातस्य विधिनिषेधविषयव्युत्पत्तिरेव फलं भवति ।

        असाधुशब्दानाम् अपशब्दानाञ्च स्वरूपनिरूपणप्रसङ्गे काव्यस्य शास्त्रत्वम् अनेन सुस्पष्टमुक्तं भवति । तद्यथा – "त्रिविधं हि शास्त्रं शब्दप्रधानम्, अर्थप्रधानम्, उभयप्रधानं चेति । तत्र शब्दप्रधानं वेदाध्ययनादेव अभ्युदयश्रवणात् मनागपि पाठविपर्यासे प्रत्यवायश्रवणाच्च। अर्थप्रधानम् इतिहासपुराणादीनाम् अर्थवादमात्ररूपत्वात् । उभयप्रधानं सर्गबन्धादि काव्यं तस्य रसात्मकत्वात् रसस्य चोभयौचित्येन परिपोषदर्शनात् । काव्यस्यापि शास्त्रत्वमुपपादितमेव"¹⁰ । इति ।

        मम्मटादयस्तावत् काव्ये शब्दार्थयोः गुणभावमङ्गीकुर्वन्ति । तदुक्तं मम्मटेन – शब्दार्थयोर्गुणभावेन रसाङ्गभूतव्यापारप्रवणतया विलक्षणं यत् काव्यम्.......... ¹¹ इति । परन्तु महिमभट्टः काव्ये शब्दार्थयोः प्राधान्यम् अङ्गीकरोति । अत एवासौ शब्दार्थयोः अनौचित्यस्य सर्वथा परिहरणीयत्वमवदत् । ध्वन्यालोके अर्थानौचित्यानां प्रतिपादनमस्ति। परं शब्दानौचित्यस्य निरूपणं न दृश्यते । अतः महिमभट्टः व्यक्तिविवेकस्य द्वतीयविमर्शे शब्दानौचित्यप्रकाराणां विस्तरेण निरूपणमकरोत् । तदुक्तं तेन व्यक्तिविवेकस्य द्वितीये विमर्शे – "इह खलु द्विविधमनौचित्यमुक्तम् अर्थविषयं शब्दविषयञ्चेति । तत्र विभावानुभावव्यभिचारिणामयथायथं रसेषु यो विनियोगः तन्मात्रलक्षणम् एकमन्तरङ्गमाद्यैरेवोक्तमिति नेह प्रतन्यते" ¹² इति ।

        वेदेतिहासपुराणादिभ्यो यथा विधिनिषेधविषयव्युत्पत्तिर्जायते तथैव काव्यादपि इत्यतः काव्यस्यापि वेदेतिहासपुराणादितुल्यत्वम् ।

        एवं त्रिविधमपि शास्त्रं विधिनिषेधविषयव्युत्पत्तिफलम्। रसानुभूतिश्च अन्याभ्यां शास्त्राभ्यां काव्यस्य व्यवच्छेदको धर्मः । आनन्दस्वरूपरसानुभूतेः सद्भावेन सुकुमारमतीनामस्मिन् प्रवृत्तिर्जायते ।

        काव्यलक्षणविषये महिमभट्टसिद्धान्तस्य अयं निष्कर्षः । विधिनेषेधविषयव्युत्पत्तिफलमिति काव्यं त्रिविधेषु शास्त्रेषु अन्यतमं भवति । एतच्च काव्यं विभावादिसंयोजनात्मा रसाभिव्यक्त्यव्यभिचारी कवेः कर्म भवति । ‘तस्य कर्म स्मृतं काव्यम्’ इति प्राचीनानामपि वचनमस्ति । काव्यञ्च अभिनेयार्थम् अनभिनेयार्थम् इति द्विविधम् । तदुक्तम् –

अनुभावविभावानां वर्णनं काव्यमुच्यते ।

तेषामेव प्रयोगस्तु नाट्यं गीतादिरञ्जितम् ।। इति ।

        सुकुमारमतयः शास्त्रश्रवणादिविमुखाः सुखिनः राजपुत्रादयः काव्यस्य अधिकारिणः । ततोऽपि जडमतयः स्त्रीनृत्यातोद्यादिप्रसक्ताः नाट्यस्य अधिकारिणः । ध्वनिकारेण रसस्य प्राधान्यं स्वीकृतमपि वस्तुमात्रमलङ्काराः रसादयश्चेति त्रयाणामपि काव्यात्मत्वमुक्तम् । परं कुशाग्रीयधिषणाशालिना महिभट्टेन स्पष्टमुद्घोषितं यत् रसेन विना वस्तुमात्रस्य अलङ्काराणां वा सद्भावमात्रेण काव्यं न भवति इति । ‘वाक्यं रसात्मकं काव्यम्’ इति ब्रुवता विश्वनाथेन महिमभट्टस्यैव सिद्धान्तः स्वीकृतः ।

पादटिप्पण्यः

1.      इति श्री राजानकमहिमभट्टविरचिते व्यक्तिविवेकाख्ये काव्यालङ्कारे ध्वनिलक्षणाक्षेपो नाम प्रथमो विशर्शः इत्यादि । व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.1

2.      व्यक्तिविवेकः – श्लो.सं.1

3.      व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.101

4.      कविव्यापारश्च न सामान्येन किन्तु विभावादिघटनास्वभावः । अत एव नियमेन रसापेक्षी इति । व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.101(रय्यकः व्याख्यायां स्पष्टयति)

5.      व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.111

6.      वाक्यं रसात्मकं काव्यम् इति साहित्यदर्पणे विश्वनाथः ।

7.      व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.98

8.      व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.103

9.      व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.111

10.  व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.483

11.  काव्यप्रकाशः वृत्तिः 1-2

12.  व्यक्तिविवेकः – पृ.सं.179

*****