विभिन्नाचार्याणां मते काव्यलक्षणानि
( सङ्ग्रहः)
@मोहितजोशी
शिक्षाशास्त्रि ‘ ब ’ विभागः
१.
तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि । मम्मटः ( काव्यप्रकाशः)
२.
रमणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यम् । जगन्नाथः
(रसगङ्गाधरः)
३.
वाक्यं रसात्मकं काव्यम् । - विश्वनाथः (साहित्यदर्पणम्)
४.
शब्दार्थौ सहितौ काव्यम् । - भामहः (काव्यालङ्कारः)
५.
शरीरं तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली । - दण्डी (काव्यादर्शः)
६.
शब्दार्थौ काव्यम् । - रुद्रटः (काव्यालङ्कारः)
७.
मृदुललितपदाढ्यंगूढशब्दार्थहीनं जनपदसुबोध्यं युक्तिमन्वृत्ययोग्यम्
।
बहुकृतरसमार्गं सन्धिसन्धानयुक्तं भवति जगति योग्यं नाटकं प्रेक्षकाणाम् ॥ - भरतमुनिः ( नाट्यशास्त्रम् )
८.
शब्दार्थौ सहितौ वक्रकविव्यापारशालिनि
।
बन्धे व्यवस्थितौ काव्यं तद्विदाह्लादकारिणि ॥ - कुन्तकः ( वक्रोक्तिजीवितम् )
९.
सङ्क्षेपाद् वाक्यमिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली ।
काव्यं स्फुरदलङ्कारं गुणवद् दोषवर्जितम् ॥ - अग्निपुराणम्
१०.
“ काव्यस्यायमलङ्कारैः
किं मिथ्यागुणितैर्गुणैः ।
यस्य जीवितमौचित्यं विचिन्त्यपि न दृश्यते ॥
अलङ्कारास्त्वलङ्कारा गुणा स्वगुणाः
सदा ।
औचित्यं रससिद्धस्य स्थिरं काव्यस्य
जीवितम् ” - क्षेमेन्द्रः (औचित्यविचारचर्चा )
११.
“ काव्यं ग्राह्यमलङ्कारात्
” ॥ - काव्यालङ्कारसूत्राणि (वामनः)
१२.
“ शब्दार्थौ काव्यम् ” ॥ काव्यालङ्कारः ( उद्भटः )
१३.
“ काव्यस्यात्मा ध्वनिः ” ।
“ सहृदयहृदयाह्लादिशब्दार्थमयत्येवमेव
काव्यलक्षणम् ” ॥
ध्वन्यालोकः ( आनन्दवर्धनाचार्यः)
१४.
“ विभावादिसयोगात्मा रसाभिव्यक्त्यव्यभिचारी कविव्यापारः
काव्यम् ” व्यक्तिविवेकः (महिमभट्टः)
१५.
“ निर्दोषं
गुणवत्काव्यमलङ्कारैरलङ्कृतम्
रसान्वितं कविः कुर्वन्कीर्तिप्रीतिं
च विन्दति ” ॥ सरस्वतीकण्ठाभरणम् (भोजदेवः)
१६.
“ काव्यं विशिष्टशब्दार्थसाहित्यसदलङ्कृति ” ॥ कविकण्ठाभरणम्
१७.
“ गुणालङ्कारसहितौ शब्दार्थौ दोषवर्जितौ ।
गद्यपद्योभयमयं काव्यं
काव्यविदो विदुः ” ॥ प्रतापरुद्रीयम् (विद्यानाथः)
१८.
“ शब्दार्थौ निर्दोषौ सगुणौ प्रायः सालङ्कारौ काव्यम्
” ॥ काव्यानुशासनम् (वाग्भट्टः)
१९.
“ गुणवदलङ्कृतं वाक्यमेव काव्यम् ”॥ काव्यमीमांसायाम् (राजशेखरः)
२०.
“ साधुशब्दार्थसन्दर्भगुणालङ्कारभूषितम् ।
स्फुटरीतिरसोपेतं काव्यं कुर्वीत कीर्तये
” ॥ वाग्भटालङ्कारकः (वाग्भट्टः)
२१.
“ अदोषौ सगुणौ साऽलङ्कारौ च शब्दार्थौ काव्यम् ”॥ काव्यानुशासनम्
(हेमचन्द्रः)
२२.
“ काव्यं रसादिमव्य्यं श्रुतं सुखविषेशक्रत् ” ॥ (शौद्धोदनिनुसारम्
)
२३.
“ रसाऽलङ्कारयुक्तं सुखविषेशसाधनं काव्यम् ”॥ अलङ्कारशेखर
(केशवमिश्रः)
२४.
“ शब्दाऽर्थवपुस्तावत् काव्यम् ” ॥ एकावली (विद्याधरः)
२५.
“ तत्र निर्दोषशब्दार्थगुणवत्ते सति स्फुटम् ।
२६.
गद्यादिबन्धरुपत्वं काव्यसामान्यलक्षणम्
” ॥ साहित्यसारः (अच्युतराजः)
२७.
“ सगुणालङ्कृती काव्यं पदार्थौ दोषवर्जितौ ” ॥ साहित्यरत्नाकर: (धर्मसुरि )
२८.
गुणालङ्कारसंयुक्तौ शब्दार्थौ रसभावुगौ ।
नित्यदोषविनिर्मुक्तौ काव्यमित्यभिधीयते
”॥ अलङ्कारचन्द्रिका (न्यायवागीश)
No comments:
Post a Comment