Thursday, September 29, 2016

सुभाषितम्


सुभाषितम् 
@मनोजः
प्राक्शास्त्रिप्रथमवर्षम्
            भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या सुन्दरा सुचारु च संस्कृतभाषा अस्ति तत्र काव्यं मधुरं, तत्राऽपि सुभाषितं मधुरतरं वर्तते
            सुभाषितं नाम सुन्दरं भाषितम्, सुष्ठु भाषितम्, शोभनं भाषितम् एतानि सुभाषितानि सार्वकालिकमौल्यानि प्रतिपादयन्ति अनुभवयुक्तानि एतानि अस्माकं जीवने मार्गदर्शनं कुर्वन्ति संस्कृतसाहित्ये तावत् शताधिकसुभाषितग्रन्थाः विराजन्ते तेषु सुभाषितसुधानिधिः सुभाषितरत्नभाण्डागारः, नीतिशतकम् इत्यादयः प्रसिद्धाः अत्र केषाञ्चन सुभाषितानां विवरणे प्रयत्नः कृतः
            सुभाषितस्य महिमा एवं वर्तते
द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा चाश्मताङ्गता
सुभाषितरसस्याग्रे सुधा भीता दिवङ्गता
            सुभाषितरसस्य अग्रे द्राक्षा म्लानमुखी जाता, शर्करा पाषाणत्वं गता साक्षात् सुधा (अमृतम्) स्वर्गं गता
मानवजीवने विद्यायाः महत्वं सुभाषितकारः एवं अभिप्रैति
                                    विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
                                   
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः
                                   
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
                                   
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्या विहीनः पशुः
                                    विद्वत्वञ्च नृपत्वञ्च नैव तुल्यं कदाचन
                                   
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते
            अत्र सुभाषितकारः विद्वत्त्वं तथा च नृपत्वं कदापि समत्वं अवाप्नोति इति प्रतिपादयति राजा स्वदेशे एव पूज्यते, परन्तु विद्वान् सर्वत्र पूज्यते अतः विद्वत्त्वं सर्वदा श्रेष्ठतां भजते
                                    साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः
                                   
तृणं खादन्नपि जीवमानस्तद्भागधेयं परमं पशूनाम्
            अत्र सुभाषितकारः मानवजीवने साहित्यादिकलानां महत्वं वर्णयति साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः पुच्छविषाणहीनः साक्षात् पशुः तत्र तृणं खादन्नपि जीवमानः इति तु पशूनां परमं भागधेयम् अस्ति
                                     श्लोकार्धेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः
                                   
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्
            महाभारते व्यासमहर्षिः धर्माधर्मविषये एवं उक्तवान्यत् ग्रन्थकोटिभिः उक्तं तत् तेन श्लोकार्धेन उच्यते परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्  इति ।
उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि मनोरथैः
हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः
उद्यमशीलतायाः विषये सुभाषितकारस्य अभिप्रायः एवं वर्ततेकार्याणि उद्यमेन एव सिद्ध्यन्ति, मनोरथैः सिद्ध्यन्ति यथा सुप्तस्य सिंहस्य मुखे मृगाः प्रविशन्ति
                        काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्
                                   
व्यसनेन हि मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा
            अत्र बुद्धिमतां तथा मूर्खाणां स्वभावः निरूपितः धीमतां कालः काव्यशास्त्रविनोदेन गच्छति परन्तु मूर्खाणां कालः निद्रया, व्यसनेन कलहेन वा गच्छति
                                    दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य
                                   
यो ददाति भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति
            अत्र धनस्य त्रिस्रः अवस्थाः वर्णिताः वित्तस्य दानं भोगः नाशः चेति तिस्रः गतयः भवन्ति । यः मानवः ददाति स्वतः भोगं करोति तस्य वित्तस्य तृतीया गतिः भवति अतः दानं भोगो वा करणीयः इत्यर्थः
                                    प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः
                                   
किं नु मे पशुभिस्तुल्यं किं नु सत्पुरुषैरिति
            मानवेन प्रतिदिनम् आत्मावलोकनं करणीयम् यथा प्रत्यहं मनुष्येण किमहं पशुभिः समानः अथवा सत्पुरुषैः समानः इति पर्यवेक्षणीयम् ।          


No comments:

Post a Comment