सङ्गीतरत्नाकरे वेदान्तार्थनिरूपणम्

सङ्गीतरत्नाकरे वेदान्तार्थनिरूपणम्

@डा. गणेश ईश्वर भट्टः

सहायकाचार्यः, अद्वैतवेदान्तविभागः

       भूतं भव्यं भविष्यच्च सर्वं वेदात् प्रसिद्ध्यति¹ इति मनुवचनानुसारं, भगवान् वेदः सर्वार्थप्रकाशकः, अत एव सर्वप्राणिभिः सर्वथा समादरणीयः । ऋग्यजुस्सामाथर्वभेदेन चतुर्धा विभक्तस्य तस्य क्रमेण आयुर्वेदधनुर्वेदगान्धर्ववेदार्थशास्त्राणि उपवेदनाम्ना प्रथन्ते । तत्र सङ्गीतशास्त्रनाम्ना प्रसिद्धं गान्धर्वशास्त्रं आबालवृद्धं मनो रञ्जयत् लोके अद्यापि लोके पामरानपि जनान् प्रीणाति । किन्तु सङ्गीतशास्त्रस्य लक्ष्यं न मनोरञ्जनम्, अपि तु तत् आत्मतत्त्वसाक्षात्कारस्य साधनम् । सङ्गीतशास्त्रविषयप्रतिपादकेषु ग्रन्थेषु सङ्गीतरत्नाकरः प्राधान्यं भजते । त्रयोदशशतके लब्धजन्मा शार्ङ्गदेवाख्यः काश्मीरपण्डितः इमं अष्टाध्यायात्मकं ग्रन्थं रचयामास । अयं सङ्गीतशास्त्रस्य वेदान्तार्थोपकारकत्वं स्फुटं प्रतिपादयति । अस्य व्याख्यातारौ कल्लिनाथसिंहभूपालावपि वेदन्तसिद्धान्तानेव आश्रित्य श्लोकानाम् अर्थं वर्णयामासतुः । इमं विषयं किञ्चिदिह अवलोकयामः ।

        ग्रन्थस्य मङ्गलश्लोके श्लेषेण एवं स्वरपरमात्मानौ स्तूयेते-

ब्रह्मग्रन्थिजमारुतानुगतिना चित्तेन हृत्पङ्कजे

सूरीणामनुरञ्जकः श्रुतिपदं योऽयं स्वयं राजते ।

यस्माद्ग्रामविभागवर्णरचनाऽलङ्कारजातिक्रमः

वन्दे नादतनुं तमुद्धुरजगद्गीतं मुदा शङ्करम्² ॥ इति ।

अस्मिन् श्लोके प्रकृतार्थः वन्द्यमानः शङ्करः । तेन सह अप्रकृतः अर्थः स्वरोऽपि प्रतीयते । तत्र शङ्करपक्षे व्याख्यानतः एवमर्थः लभ्यते- सूरीणां योगिनाम् हृत्पङ्कजे अनाहताख्ये द्वादशदलचक्रे चित्तं ब्रह्मग्रन्थिजमारुतमनुगच्छति । देहस्य गुदलिङ्गयोः मध्ये चतुर्दलम् आधारचक्रं स्थितम् । तस्माद् द्व्यङ्गुलान्तरादूर्ध्वम्, मेहनाद् द्व्यङ्गुलान्तरात् अधः विद्यमानं देहमध्यम्, तस्मात् नवाङ्गुलान्तरादुपरि नभिकन्दो वर्तते । तत्र जायमानः प्राणाख्यः वायुः हृदयनासास्यस्थानेषु सञ्चरन् शब्दोच्चारणं करोति इति स्थितिः । एवं च प्राणम् अनुगच्छता अन्तःकरणेन श्रुतिपदम् अर्थात् वेदानाम् उत्पत्तिस्थानं प्रणवः, तस्य उच्चारणे सति हृदि परमात्मा प्रकाशते । तदुक्तम्-

धारयन्मनसा वायुं व्याहरन् प्रणवाक्षरम् ।

आसनेऽनन्यधीरास्ते रहस्ये विजितेन्द्रियः ।।

सम्प्राप्ते मारुते तस्मिन् सुषुम्णायां वरानने॥

मन्त्रमुच्चार्य मनसा हृन्मध्ये धारयेत्सुधीः ॥

वायुना पूरिते व्योम्नि साङ्गोपाङ्गकलेवरे ।

तदाऽत्मा राजते तत्र यथा व्योम्नि विकर्तनः ।

                     यद्यत्पश्यति तत्सर्वं पश्येदात्मवदात्मनि³ ॥ इति ।

ग्रामविभागेत्यादीनाम् अयमर्थः - यस्मात् लोकानां विभागः, ब्राह्मणादीनां वर्णानां रचना, अनुलोमप्रतिलोमजातयः एतेषां क्रमो भवति, सः उद्धुरजगद्गीतः, जगत् स्फुटं यथा स्यात्तथा जनैः गीतः, नादतनुः नादविग्रहः । एवमत्र योगिगम्यः परमात्मा स्तुतः । अत्र श्रुतिपदम् इत्यादीनां वेदान्तशास्त्ररीतिमेव अनुसृत्य एवमपि व्याख्यायाम् अर्थः प्रदर्शितः- श्रुतिपदं श्रुतीनां अवान्तरवाक्यानां स्थानं महावाक्यम् । योऽयमित्यत्र यच्छब्देन शाब्दप्रतिपत्तिविषयः आत्मा उक्तः । इदंशब्देन श्रवणोत्तरकालीनमननविषयः आत्मा निर्दिश्यते । अनु=मननाद्यभ्यासे कृते सति,  स्वयं राजते= साक्षात्कारे जाते वृत्त्यवच्छेदेन स्वयं प्रकाशते । स्वरपक्षेऽपि अत्र विद्यमानानां पदानाम् अर्थः व्याख्यायां दर्शित एव ।

        एतदनन्तरं ग्रन्थकारः प्रथमेऽध्याये, अग्रे प्रस्तोष्यमाणानां विषयाणां सङ्ग्रहं प्रदर्श्य, ततः पिण्डोत्पत्तिप्रकरणाख्यं द्वितीयं प्रकरणं प्रारभत । तत्र न कोऽपि तालरागादिविषयाः प्रतिपादिताः, अपि तु शरीररचना, तत्र शरीरिणः संस्थितिः, षट्चक्राणि इतीमे विषयाः विस्तरेण निरूपिताः । नादनिरूपणे प्रवृत्तस्य किं शरीरादिनिरूपणेन इति शङ्का जायेत । अतः स्वयमेव शार्ङ्गदेवः कथयति यत् सर्वमिदं जगन्नादात्मकम्, तस्य च नादस्य शरीरमेव आधारः, अतः शरीरं निरूपणीयमेव इति । शरीरं जीवकर्माधीनम् । जीवश्च ब्रह्मैव नापरः । अतः शरीरिणः वास्तवं रूपं ब्रह्मैव इति इममर्थं ग्रन्थकृत् उपस्थापयति-

अस्ति ब्रह्म चिदानन्दं स्वयञ्ज्योतिर्निरञ्जनम् ।

ईश्वरं लिङ्गमित्युक्तमद्वितीयमजं विभुम् ॥

निर्विकारं निराकारं सर्वेश्वरमनश्वरम् ।

सर्वशक्ति च सर्वज्ञं तदंशा जीवसंज्ञकाः⁴ ॥ इति ।

अत्र वेदान्तप्रतिपाद्यं ब्रह्मैव निर्दिष्टम् । जीवानां ब्रह्मांशत्वमप्युक्तम्, यद्धि शारीरकमीमांसाशास्त्रे अंशाधिकरणे निरूपितम् । एतदनन्तरं जीवानां अविद्याद्युपाधयः दर्शिताः -

अनाद्यविद्योपहिता यथाऽग्नेर्विस्फुलिङ्गकाः ।

दार्वाद्युपाधिसंयोगात्ते कर्मभिरनादिभिः ॥

सुखदुःखप्रदैः पुण्यपापरूपैर्नियन्त्रिताः⁵ ॥ इति ।

अत्र यथाऽग्नेर्ज्वलतः क्षुद्रा विस्फुलिङ्गाः प्रभवन्ते सहस्रशः सरूपाः⁶ इति श्रुत्युक्तं जीवस्य जन्म सूचितम् । तत्र चानाद्यविद्यैव कारणमित्यपि दर्शितम् । एतदग्रे वेदान्तरीत्यैव सूक्ष्मशरीरस्य स्वरूपमुक्तम्-

                        सूक्ष्मं लिङ्गशरीरं तदामोक्षादक्षयं मतम् ।

                     सूक्ष्मभूतेन्द्रियप्राणावस्थात्मकमिदं विदुः⁷ ॥ इति ।

ततः भोगः सृष्टेः प्रयोजनमिति, संसारः प्रवाहतः अनादिरिति चोक्त्वा जीवब्रह्मणोः अभेदः स्फुटं निगदितः- ते जीवा नात्मनो भिन्ना भिन्नं वा नात्मनो जगत्⁸ इति । जीवस्य चेतनत्वेन ब्रह्मरूपत्वम्, जगतः ब्रह्मकार्यत्वेन ब्रह्मणः अनन्यत्वं च शास्त्रे यद्विस्तरेण सिद्धान्तितम्, तदत्र सङ्क्षेपेण दर्शितम् ।

वेदान्तशास्त्रे मायायाः परिणाम्युपादानत्वम्, ब्रह्मणः विवर्तोपादानत्वं च प्रसिद्धम् । तदत्र एवमाख्यातम्-

                        शक्त्या सृजन्नभिन्नोऽसौ सुवर्णं कुण्डलादिव ।

                     सृजत्यविद्ययेत्यन्ये यथा रज्जुर्भुजङ्गमम्⁹ ॥ इति ।

जगत्सृष्टिं कुर्वन् परमात्मा आदौ पञ्चभूतानि सृष्ट्वा ततः हिरण्यगर्भं सृष्ट्वा तस्मै वेदानुपदिश्य वैदिकेभ्यः शब्देभ्यः सर्वं जगत् ससर्ज इति शास्त्रे प्रसिद्धम् । सोऽप्यर्थः ग्रन्थे निबद्धः-

                        ब्रह्म ब्रह्माणमसृजत्तस्मै वेदान् प्रदाय च ।

                     भौतिकं वेदशब्देभ्यः सर्जयामास तेन तत्¹⁰ ॥ इति ।

तैत्तिरीयश्रुतौ अन्नात् पुरुषः¹¹ इति पुरुषस्यैव सृष्टिः दर्शिता, न प्राण्यन्तरस्य । तत्र भाष्यकारैः हेतुरुक्तः- सर्वेषामप्यन्नरसविकारत्वे ब्रह्मवंश्यत्वे च अविशिष्टे, कस्मात्पुरुष एव गृह्यते? प्राधान्यात् । किं पुनः प्राधान्यम्? कर्मज्ञानाधिकारः । पुरुष एव हि शक्तत्वादर्थित्वादपर्युदस्तत्वाच्च कर्मज्ञानयोरधिक्रियते, ‘पुरुषे त्वेवाविस्तरामात्मा स हि प्रज्ञानेन संपन्नतमो विज्ञातं वदति विज्ञातं पश्यति वेद श्वस्तनं वेद लोकालोकौ मर्त्येनामृतमीक्षतीत्येवं संपन्नः; अथेतरेषां पशूनामशनायापिपासे एवाभिविज्ञानम्’ इत्यादि श्रुत्यन्तरदर्शनात्¹² इति । इममर्थं मनसि निधाय ग्रन्थे कथितम्- ततो नादोपयोगित्वान्मानुषं देहमुच्यते¹³ इति। न हि पशुपक्षिकीटादयः वर्णान् उच्चारयितुं प्रभवन्ति ।

ततः क्षेत्रज्ञः स्थित आकाशः आकाशाद्वायुमागतः¹⁴ इत्यादिना ग्रन्थेन औपनिषदीं पञ्चाग्निविद्यामनुसृत्य जीवस्य गर्भे प्रवेशः वर्णितः । गर्भावासकाले जीवशरीरस्य उपचयः सविस्तरं वर्णितः । मातापितृजाः भावाः, प्रसूतिप्रकारः, प्राणेन्द्रियाणां स्वरूपव्यापारविशेषाः, षट्चक्राणां स्थानस्वरूपभेदः, देहावयवाः, सुषुम्नादिनाडीप्रभेदाः इत्येवं भूयांसः विषयाः निरूपिताः । ततः

मनश्चेल्लीयते प्राणे सुषुप्तिः स्यात्तदाऽत्मनः ।

स्वमपीतः परात्मानं स्वपित्यात्मा यतो मतः¹⁵ ॥

इत्यादिना वेदान्तरीत्यैव अवस्थाः निरूपिताः । वैद्यशास्त्र-योगशास्त्र-वेदान्तशास्त्रेषु निरूपणार्हाः एते विषयाः सङ्गीतशास्त्रे प्रतिपादिताः इत्येतदेव सङ्गीतशास्त्रस्य अध्यात्मशास्त्रोपकारकत्वं ज्ञापयति । शरीरनिरूपणस्यापि फलं शरीरस्य हेयत्वज्ञानमेव, यथा पञ्चाग्निविद्यानिरूपणं वैराग्योत्पादनाय, तद्वत् ।

निर्गुणब्रह्मज्ञानफलभूतं मोक्षं विहाय अन्यत् सर्वं फलं भोग एव इति शास्त्रे सिद्धान्तितम् । अत एव ग्रन्थकारः भोगमोक्षयोः साधनं वेदान्तानुसारमेव कथयति- तत्र स्यात्सगुणध्यानाद्भुक्त्र्मुक्तिश्च निर्गुणात्¹⁶ इति । सगुणोपासनस्यापि निर्गुणज्ञानमेव फलमिति व्याख्यायां दर्शितम् । तर्हि सगुणध्यानस्यैव सर्वेषां साधनत्वात् किं नादनिरूपणेन इत्याकाङ्क्षायामुक्तम्-

ध्यानमेकाग्रचित्तैकसाध्यं न सुलभं नृणाम् ।

तस्मादत्र सुखोपायं श्रीमन्नादमनाहतम् ॥

गुरूपदिष्टमार्गेण मुनयः समुपासते¹⁷ ॥ इति ।

तर्हि इदानीं लोके प्रसिद्धस्य सङ्गीतस्य तेन नादेन सह कस्सम्बन्ध इति जिज्ञासायाम् इदं समाधानं दर्शितम्-

                     सोऽपि रक्तिविहीनत्वान्न मनोरञ्जको नृणाम् ।

                     तस्मादाहतनादस्य श्रुत्यादिद्वारतोऽखिलम् ।

                     गेयं वितन्वतो लोकरञ्जनं भवभञनम्¹⁸ ॥ इति ।

एतेन सङ्गीतशास्त्रस्य मनोरञ्जनमेव न लक्ष्यम्, किन्तु भवभञ्जनहेतुभूतस्य आत्मज्ञानस्य सिद्धौ सङ्गीतमपि साधनमिति ज्ञायते ।

एतदनन्तरं श्रुतिस्वरजात्यादीनां निरूपणमारभमाणः ग्रन्थकृत् ब्रह्मात्मना नादमेवं रूपयति-

                     चैतन्यं सर्वभूतानां विवृत्तं जगदात्मना ।

                     नादब्रह्म तदानन्दमद्वितीयमुपास्महे¹⁹ ॥ इति ।

अयमर्थः- नद्यत इति, नदाभ्यां प्राणाग्निभ्यां जातः इति वा नादः । परा वागिति प्रसिद्धः सूक्ष्मतमः शब्दः सः नाद एव ब्रह्म नादब्रह्म । स च स्फोटात्मना समस्तपदार्थप्रकाशकत्वसाधर्म्येण चैतन्यारोपविषयत्वात् चैतन्यम् । जगदात्मना विवृत्तम्=अतत्त्वतः अन्यथाभूतम्, तच्च आनन्दम् अर्थात् आनन्दाभिव्यञ्जकत्वात् आनन्दः इत्यारोप्यते । तच्च स्वरादिकार्यजातस्य कारणम् । नादब्रह्मणोः अत्यन्तं प्रत्यासन्नत्वात् नादोपासनायां कृतायाम्, मणिप्रभाप्रवृत्तस्य मणिलाभवत् ब्रह्मप्राप्तिः भविष्यति । तदुक्तम्-

                     अपि स्यात् सच्चिदानन्दरूपिणः परमात्मनः ।

प्राप्तिः प्रभाप्रवृत्तस्य मणिलाभो यथा भवेत्²⁰ ॥ इति ।

        नादबिन्दूपनिषदि नादोपासनविधिः श्रूयते । आदौ स्थूलशब्दं गृहीत्वा ततो सूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतमतां गते शब्दे अन्तःकरणं प्रविलाप्य उपासकः अन्ते स्वस्वरूपे ब्रह्मणि तिष्ठति इत्ययमर्थः तत्र प्रतिपादितः । यथा-

                        सिद्धासने स्थितो योगी मुद्रां सन्धाय वैष्णवीम् ।

                     शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तर्गतं सदा ॥

                     श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादो नानाविधो महान् ।

                     वर्धमाने तथाऽभ्यासे श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मतः ॥

आदौ जलधिजीमूतभेरीनिर्झरसम्भवः ।

मध्ये मर्दलशब्दाभः घण्टाकाहलजस्तथा ॥

अन्ते तु किङ्किणीवंशवीणाभ्रमरनिःस्वनः ।

इति नानाविधाः शब्दाः श्रूयन्ते सूक्ष्मसूक्ष्मतः ॥

सर्वचिन्तां समुत्सृज्य सर्वचेष्टाविवर्जितः ।

नादमेवानुसन्द्ध्यान्नादे चित्तं विलीयते ॥

ब्रह्मप्रणवसंलग्ननादो ज्योतिर्मयात्मकः ।

मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः पराम्ं पदम्²¹ ॥ इति ।

यद्यपि भर्तृहरिप्रवर्तितः स्फोटवादः भाष्यकारादिभिः निराकृत एव । तथापि नादब्रह्मनिरूपणं न दोषमावहति । यतः नेदं दर्शनशास्त्रम्, अपि तु आत्मदर्शनसाधनभूतनादब्रह्मोपासनप्रपञ्चनपरम् । श्रुत्याऽपि नाम ब्रह्मेत्युपास्ते²² इति नाम्नि ब्रह्मोपासनं विधीयते । रजस्तमोगुणाभ्यां विक्षिप्तस्य मनसः सात्त्विकत्वापादने यद्यदुपकरोति, तत् खलु साधकेन उपादेयम् । अत एव याज्ञवल्क्यस्मृतौ सङ्गीतशास्त्रस्य मोक्षानुकूलत्वम् अभिहितम्-

                     वीणावादनतत्त्वज्ञः श्रुतिजातिविशारदः ।

                     तालज्ञश्चाप्रयसेन मोक्षमार्गं स गच्छति²³ ॥ इति ।

तदेवं सङ्गीतशास्त्रमपि वेदान्तार्थोपकारकत्वेन मोक्षमार्गस्य आनुकूल्यमाचरति । उक्तं हि-

                        यया यया भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि ।

                     सा सैव प्रक्रिया ज्ञेया साध्वी सा चानवस्थिता²⁴ ॥ इति ।

सङ्केतसूची-

१.      मनुस्मृतिः१२-९७

२.      सङ्गीतरत्नाकरः १-१-१

३.      तत्रैव कल्लिनाथव्याख्या१-१-१

४.      तदेव १-२-४,५

५.      तदेव १-२-६

६.      मुण्डकोपनिषत् २-१-१

७.      सङ्गीतरत्नाकरः १-२-८

८.      तदेव १-२-१०

९.      तदेव १-२-११

१०.   तदेव १-२-१४

११.   तैत्तिरीयोपनिषत् २-१

१२.   तैत्तिरीयोपनिषच्छाङ्करभाष्यम् २-१

१३.   सङ्गीतरत्नाकरः

१४.   तदेव १-२-१८

१५.   तदेव १-२-८५

१६.   तदेव १-२-१६४

१७.   तदेव १-२-१६५,१६६

१८.   तदेव १-२-१६७

१९.   तदेव १-३-१

२०.   तत्रैव कल्लिनाथव्याख्या१-३-१

२१.   नादबिन्दूपनिषत् ३३-४७

२२.   छान्दोग्योपनिषत् ७-१-५

२३.   याज्ञवल्क्यस्मृतिः

२४.   बृहदारण्यकवार्त्तिकम् १-४-४०२